“Boja Zemlje” – INTIMNO I POVIJESNO U PRIČI O OČEVOJ SMRTI

Povezani članci

• Kurspahić: Halal destinacija
• 447 skokovi sa Starog mosta
• Naša stranka Mostar: Kolaps vodovoda u Blagaju dokaz je kriminogenosti Gradske uprave i javnih preduzeća u Mostaru
• Evald Krnić pobjednik skokova sa Starog mosta u Mostaru
• Djed Božićnjak u Los Rosalesu
• Frljićeva “Aleksandra Zec” praizvedena u Rijeci

(Elvedin Nezirović, Boja zemlje)

Piše: Enver Kazaz

Nezirovićeva Boja zemlje otvara se pričom o ocu koji gine u saobraćajnoj nesreći kada je njegovom sinu, autoru ovog vrsnog romana, samo sedam mjeseci, da bi se otac tokom sinovljevog života pretvorio u mitološko biće, lik iz porodičnih legendi, dakle narativnu figuru koja mu presudno oblikuje identitet. Tako otac za sina postoji u formi stalno prisutne paradoksalne odsutnosti koja uređuje hijerarhiju životnih vrijednosti, a njegova smrt postaje znakom sinovljevog života. To je znak što ga, s jedne strane, oblikuje patrijarhalna kultura i s njom usklađena egzistencijalna norma, a s druge, sama smrt koje sin tokom godina svoga života postaje sve više i više svjestan, da bi se bol zbog gubitka oca pretočila u melanholiju, a sam čin pisanja romana odvija se kao konačno usvajanje mrtvog oca. Ali, baš kako je u autorovom životu bio fizički odsutan, tako i u romanu očev lik odlazi u drugi plan i otud, iz osobene povučenosti, poput kakve narativne sjene koja se nadvija nad priču određuje njen ukupan tok. To za rezultat ima priču koja je puna autobiografskih elemenata, ali se učas preobrazi i u porodični roman, pisan prema porodičnom albumu, kako se naglašava u njegovom podnaslovu.

            Nezirović je, dakle, postavio vrlo dobru narativnu matricu za pisanje romana: na osnovu očeve smrti i albuma porodičnih fotografija kojeg je slučajno pronašao – rekonstruirati lanac porodičnih zbivanja i u skladu s tim sudbinu jednog po jednog člana porodice, da bi se uz to oslikao i duh vremena, odnosno povijesni horizont unutar kojeg se odvija porodični život. Na toj osnovi u priči se u intimno i porodično upliću povijesno i društveno, a očeva smrt određuje poziciju iz koje narator promatra i vrednuje zbivanja oko sebe sa stalnim pitanjem: da li bi on sa živim ocem bio neko drugi, neki drugačiji Ja?

            To je, naravno, retoričko pitanje iza kojeg se nazire prokazivanje patrijarhalnog zakona kulture u kojoj otac figurira kao čvrsti označitelj koji uređuje ukupan egzistencijalni poredak vrijednosti. Drugim riječima, narator/autor romana raste u patrijarhalnom kontekstu kao osobena vrsta drugosti – siroče koje je još kao beba lišeno očinske zaštite. O toj poziciji se u nekoliko navrata i pripovijeda u romanu, ali priča ne prati tu egzistencijalnu nit, nego počinje onog trenutka kada je sin već stariji od oca, odnosno kad je postao otac pa može do kraja razumjeti čega je sve bio lišen tokom svoga djetinjstva i odrastanja. Stoga se može reći da roman pripovijeda sin iz očinske perspektive o mrtvome ocu istražujući pri tom oblike njegovog nedostajanja. I kad se ukaže kao jezička figura, odnosno mitološko biće i lik iz porodičnih legendi, otac u priču ne ulazi u formi tragičnosti smrti, nego je njegova slika oblikovana iz perspektive melanholične ispovijesti, kao sjećanje na nekog ko ne postoji, a zauzima samo mjesto u jeziku. Zato se slika o ocu rekonstruira iz perspektive drugih, majke, očeve braće, daidža, nene i djeda, čak i iz poređenja sa očuhom, da bi se naratorov/autorov život osvijetlio kao zbir učinaka života bez oca.

            Ali, to je tek jedna dimenzija ovog romana koja mu daje i poetski ton, i emocionalnu boju, i iskrenost koja poziva čitatelja da u priču ulazi kao u razgovor sa nekim bliskim, nekim ko se ispovijeda otkrivajući sve svoje tajne. Jer, Boja zemlje je potpuno iskren roman, ili to nastoji biti u mjeri u kojoj je to moguće ostvariti u pisanju. A ono je ovdje uistinu vrhunsko, zato što se u njemu susreću tragedija i poezija, historija i emocija, patnja i njeno pretakanje u jezičku rezbariju, porodična drama u ratu, bez velikih riječi i politizacije priče. Jednom riječju, pred čitateljem je roman iskren i intiman, a istodobno uronjen u društveni i povijesni horizont koji na  različite načine lome članove porodice i (pre)oblikuju njihove živote.

            Upravo to uranjanje u društvenu i povijesnu dramu omogućuje susret ličnog i društvenog, intimnog i povijesnog u Nezirovićevom romanu, a iz takvih susreta iskre njegovi najbolji fragmenti: npr. ona potresna slika kada očuh tokom rata u Mostaru spašava naratora romana od sigurnog odvođenja u logor, žrtvujući se za njega, ili čitav niz slika sa fronta pri kraju romana u kojima se ogoljuje vojnički život, ili slika očuhovog povratka iz logora, odnosno niz slika o porodičnoj povijesti u kojima je razvijena čitava serija različitih karaktera.

            Drukčije rečeno, Nezirović piše porodičnu hroniku, ali bez hroničarskog u priči, te povijesni roman, ali bez notiranja povijesnih zbivanja, nego se ona sručuju unutra, u psihu i um, a pravi predmet priče su odjeci povijesti u ljudskoj duši. Zato je Boja zemlje rasredišten roman u kojemu se razvija mozaik intimnih fragmenata o odrastanju u Mostaru sa finim slikama kulturnog horizonta koji oblikuju naratorov identitet, ali i roman koji prati odnose dvaju porodica, one s majčine i one s očeve strane. Unutar tih odnosa narator zauzima poziciju neutralnog svjedoka, a priča dobija obilježja njegovog etičkog notiranja tog odnosa, dok se narator opredjeljuje da prati sudbinu majčine porodice, koja mu postaje bliža stoga što se više sjeća naratorovog mrtvog oca, nego li njegova braća. Ta linija priče odlazi u porodičnu prošlost i prati pretvaranje jedne u osnovi siromašne, tradicionalne seoske porodice u radničku i polugradsku, pri čemu u priči izranja društveni horizont jugoslavenskog socijalizma i njegov projekt urbanizacije i industrijalizacije. Ali, ni tu se ovaj roman ne odvija kao društvena analiza, nego ide unutra, u forme sjećanja koja se prenose u porodici, a narator ih preoblikuje u svoju priču. Zato se i može reći da je Boja zemlje stalno unutra, u onome što njegov pripovjedač dobija kao narativno porodično nasljeđe u kojemu se, zapravo, nalazi egzistencijalni sadržaj tzv. velikih društvenih i povijesnih zbivanja. U takvoj vrsti narativne osnove romana album porodičnih fotografija služi kao inicijalna kapisla za rad sjećanja koje se pretače u priču. A stvarna historija jest upravo tu u individualnim sjećanjima, u privatnom i intimnom u kojima je sadržana tačnija i istinitija boja zemlje kao metafora historijskog lanca zbivanja, nego li u zvaničnim interpretacijama prošlosti što ih uređuje društvena moć i nameće kao normativnu istinu o prošlosti.

            Boja zemlje je otud i individualnu i društvenu tragediju na vanredan način pretočila u intimnu narativnu poeziju koja čitanje pretvara ne u užitak, već u čitalački hedonizam kakav nude najbolja književna djela.