AKSIOLOGIJA KAO FILOZOFSKA DISCIPLINA

Povezani članci

• DIMITRIJE U „RAČIĆU“
• Božica Jelušić: BOGATI PRAZNINOM
• Kad granica pukne, Olga Lalić-Krowicka
• Odlazak velikana: Preminuo Stevan Tontić
• VIKTOR IVANČIĆ: U NEDJELJU IM GLASAJTE SVE PO SPISKU!
• Knjiga “Djetinjstvo u ratu” predstavljena u Grazu

Sve nauke, prirodne i društvene, a ne samo posebne vrjednosne discipline, svjesno ili nesvjesno polaze od onih najosnovnijih principa koji su grupisani u teoriji o bivstvovanju (ontolologija), o spoznaji (gnoseologija), o vrijednosti i vrjednovanju (aksiologija). Među njima nema prioritetnosti; sve zajedno, one predstavljaju ono što se zove filozofija. Bivstvovanje pretpostavlja saznavanje i vrjednovanje, i obratno-saznavanje zapravo bivstvovanje i cjenjenje saznajnog, kao što i vrjednovanje pretpostavlja postojanje objekta i mogućnost njegovog saznanja. Jednostranost nastaje kada se ne vide ove razlike i kada se sva filozofija svede samo na jedan princip, ili samo na ontologiju, ili gnoseologiju, ili pak aksiologiju.

Piše: mr.sci. Miloš Jokić, filozof i sociolog kulture

Česti su slučajevi da se princip vrjednosti, tako reći, odbacuje, iako se refleksije o biću zasnivaju na određenom izboru, na određenom shvatanju čovjeka i njegovih vrijednosti, kao što je slučaj sa savremenim egzistencijalizmom. To je najočiglednije na onom djelu ontologije koji se bavi razmatranjem o suštini čovjeka, koji se konstituiše kao filozofska antropologija, ili ponekad filozofija čovjeka. Već na prvi pogled sve raznovrsne filozofije antropologije samu bit čovjeka određuju prema nekoj od ljudskih vrijednosti, pa prema tome koju vrijednost smatraju za fundamentalnost, određuju i suštinu čovjeka i njegov zadatak i mjesto u svijetu.

Tako se mogu shvatiti koncepcije o čovjeku kao razumnom biću (homo sapiens), jer se razum cijeni kao najviša vrijednosti njemu sve drugo podređuje; kao biću koje proizvodi oruđa (homo faber), kao političkom biću (zoon politicon), kao o društvenom biću, ili biću volje za moći, o hedonskom biću, altruističkom ili egoističkom biću, biću igre kao i spontaniteta.

Pojam prakse je sveobuhvatan i u sebe uključuje sve strane čovjekove djelatnosti; on u sebi sadrži i ljudski vrijednosti odnosno i vrjednovanje svega, pa i same prakse kao takve. Ako je prakse kao svjesna, slobodna, svrhovita djelatnost najfundamentalnije određenje čovjeka, ona sama može biti kreativna i destruktivna, pozitivna i negativna vrijednost. U tom smislu nalazimo kod Grka dva različita značenja ocjene ljudske djelatnosti: praxis i dispraxia.

Prvo označava djelovanje, aktivnost, posao, koji je vrijedan, ljudski svrsishodan; drugo označava loš posao, nevolju, i sve ono što označava umanjivanje čovjeka, odstupanje od njegove suštinske mogućnosti da bude na nivou ljudske aktivnosti kao svjesne, slobodne, svrsishodne aktivnosti prema ljudskoj mjeri mijenjanja svijeta. Iz ove distinkcije već slijedi stav da čovjek treba da bude ono što je njegova bit zapravo sama suština, to jest njegova najsuštinskija vrijednost. Tako zapravo može biti interpretacija povezanosti ontologije i aksiologije; ako, dakle, pretpostavimo bit čovjeka, možemo reći šta je njegova vrjednost i šta on treba da bude.

Ako je čovjek biće prakse i kao takav otvoreno biće mogućnosti, tada pretpostavljamo da je kreativnost njegova najdublja suština; iz toga slijedi zaključak da čovjek treba da razvije svoje stvaralačke mogućnosti.

Dakle, s obzirom da čovjekove mogućnosti nisu samo stvaralačke, nego i destruktivne, ni ovaj ontološki princip nije bio dovoljan za utvrđivanje osnovnih vrijednosti i normi. Potreban je i aksiološki princip, koji je, zapravo, fundamentalni izbor, opredjeljenje. Ontologija nam kazuje šta suštinski jeste aksiologija, šta je vrijedno i šta treba da bude.

Odnos aksiologije i gnoseologije je takođe analogan

Istina, mogućnosti, granice i načini ljudske spoznaje su osnovni problemi gnoseologije, ali istina je i jedna od fundamentalnih vrijednosti u etici i aksiologiji. Takođe, gnoseološki problem vrijednosti danas je centralni problem aksiologije i na njemu se račvaju razni pravci metaetičkih i aksioloških teorija. Ali i sama orijentacija teorije spoznaje aksiološki je determinisana u smislu samog izbora da li da se traga za apsolutnom ili za relativno apsolutnom, odnosno objektivnom istinom, da li da se prihvati skepticizam, objektivizam ili subjektivizam, odnosno dijalektička teorija spoznaje.

Jedan od vodećih savremenih gnoseologa i filozofa nauke, Karl Poper, kaže: „Ja dobrovoljno priznajem da sam do svojih prijedloga došao rukovođen u posljednjoj analizi vrijednosnim sudovima i naklonostima. Ali, nadam se da moji prijedlozi mogu biti prihvatljivi za one koji cijene ne samo logičku strogost, već isto tako i slobodu od dogmatizma; koji traže praktičnu vrijednost, ali ih još više privlači avantura nauke i otkrića koja nas uvijek iznova suočavaju sa novim i neočekivanim pitanjima, izazivajući nas da pokušamo sa novim odgovorima o kojima dosad niko nije sanjao.“

Tako epistemolozi dokazuju samo to koja vrsta stavova je bolja i koja treba da bude prihvaćena. Dakle, u osnovi svake gnoseološke teorije leže, pored ontoloških i aksiološki principi. Primarno je pitanje izbora ili prosto stav o tome šta se hoće postići nekom teorijom i koju vrstu saznanja mi želimo da dobijemo.

U spektru raznih vrsta spoznajnih teorija mi smo prepušteni izboru, dakle prethodnom vrijednosnom stavu. Ima gnoseologa koji nas uvjeravaju kako izmedu suprotnih teorija spoznaje ne može doći do racionalnog logičkog dokaza, nego se radi o prostom favorizovanju, shodno svrhama koje su ranije postavljene u odnosu na istinu i na saznanje uopšte.

Naime, radi se o uključivanju kritičke ili dogmatske teorije, racionalne ili iracionalne, naučne ili nenaučne, zatvorene za argumenat ili otvorene prema novim razlozima i činjenicama. Od tog izbora zavisiće i definicija istine.

Bertrand Russel pridaje epistemologiji značaj ne samo za posljedice u nauci, nego i za etiku i politiku. Russel je, na primjer, pragmatizam okarakterisao kao „inžinjersku filozofiju”, koja vodi u proizvoljnost i opravdavanje svega što uspijeva; pa i fašizam da je uspio, mogao bi se, po njemu, tom teorijom opravdati.

Russel, naime, smatra da je epistemološki relativizam ili ideja da ne postoji objektivna istina, kao i pragmatizam ili ideja da istina jeste ono što uspijeva i što je korisno blisko povezana sa totalitarističkim idejama i analognom političkom praksom. Ako se, naime, prihvati epistemologija koja uči da ne postoji objektiv na činjenica, to, na primjer u pravnoj teoriji vodi tvrdnji da ne postoji objektivna pravičnost, što isključuje mogućnost utvrđivanja odgovornosti.

S druge strane, veliki pokret preporoda, koji je počeo sa renesansom po Russelovom mišljenju, bio je inspirisan epistemološkim optimizmom i gledištem da je čovjek sposoban da postiže znanje. Rađanje moderne nauke i tehnike takođe je inspirisano ovim optimizmom. Pokret koji dolazi od Bekona i Dekarta inspiriše čovjeka u uvjerenju da on nosi znanje u sebi, da čovjek može znati i tako biti slobodan.

Nevjerica u moć razuma i otkrivanje istine povezana je s nevjericom u čovjeka

Epistemološki pesimizam istorijski je povezan sa doktrinom ljudske izlišnosti i teži uspostavljanju autoriteta tradicije i sputavanju čovjekovih stvaralačkih moći.

U istom smislu govori i Karl Poper: „Začuđujuća je činjenica da čak i apstraktni studij kao što je čista epistemologija nije tako čist kako neko može misliti (i kao što je Aristotel vjerovao) nego da njene ideje mogu do širokih granica biti motivisane i nesvjesno inspirisane s političkim motivima i utopijskim snovima. Ovo bi trebalo da bude upozorenje za epistemologe.”

Budući svjesni aksioloških i drugih pretpostavki svakog saznanja, mi ne mislimo da kažemo da saznanje treba da robuje polaznim pozicijama; naprotiv, smisao spoznaje istine leži u prevazilaženju prethodnih ubjeđenja i njihovom preispitivanju ako ne pomažu otkriću istine, ili njihovom korigovanju ako se ne slažu sa činjenicama istraženog materijala. Ono što mi želimo ovdje istaći jeste samo to da nema nikakve ljudske aktivnosti koja bi bila apsolutno vrijednosno neutralna, pa ni najperspektivnija metafizika, ontologija, gnoseologija, kao ni logika i estetika, a pogotovo etika, nisu vrijednosno neutralne, kao što nije u potpunosti ni empirijska nauka.

Riječ aksiologija dolazi od grčke riječi xines, što znači vrijedan, dostojan, i logos, nauka, učenje, teorija.

Prema tome, aksiologija bi bila nauka o vrijednom ili dostojnom. Slično značenje kao axios ima i times i odnosi se na putovanje kap i vrednovanje, pa bi timologija bila u suštini isto što i aksiologija. Ovi se termini razlikuju od se, što znači običaj i karakter, i od etike kao nauke o moralu.

Ta razlika će ostati trajna kroz istoriju i kod raznih naroda, označavajući različit sadržaj ljudskih odnosa prema svijetu i među sobom. Ipak se ne može tvrditi da su Heleni pridavali isto značenje pojmu axios, koje se danas razumijeva pod vrijednost u aksiologiji; može se jedino reći da su imali ideju o vrijednosti uopšte, što se jasno vidi u Sokratovoj filozofiji, u Platonovoj ideji dobra i Aristotelovom dobru, kao objedinjujućoj svrsi kojoj ljudski postupci teže.

Latinski termin valeo znači krepak, jak, zdrav, i označava takođe vrijednost. Ta riječ ima široku upotrebu i znači vrlinu, snagu, moć, ali i cijenu i korisnost, kao i radinost, hrabrost i dobrotu. Sličnu raznovrsnost značenja mogli bismo naći i u drugim jezicima.

Može se reći da, kao zajednički imenilac raznih značenja u upotrebi, vrijednost označava svaki objekat, radnju, kvalitet koji se cijeni, jer zadovoljava neka od ljudskih potreba. Tako i prema američkom Filozofskom rječniku opšta teorija vrijednosti se odnosi na svojstva vrijednosti i ne proces vrjednovanja.

Vrjednovanje je jedan od osnovnih faktora duševnog života.

Prema poznatom Ajzlerovom (Eisler) riječniku, vrijednost je značenje koje se odnosi na nešto valjano, jer zadovoljava neke potrebe. Vrjednovanje je jedan od osnovnih faktora duševnog života i znači suđenje o kvalitetima vrijednosti. Iako se još uvijek umjesto termina vrijednost često upotrebljava tradicionalni termin dobro ili valjanost, ipak u stručnoj literaturi sve više preovlađuje kao prikladniji termin “vrjednost“.

Glavni razlozi su sljedeći:

1) zato što termin dobro u nauci ima bitno moralno značenje i određuje se u suprotnosti sa zlom kao negativnom vrijednošću, za koje se ne može reći da je dobro;

2) pojam dobro u adicionalnoj filozofskoj literaturi obično označava najviše dobro »Summum bonume», ali to je samo specijalni oblik moralnog dobra ili vrijednosti, kao najviše vrjednosti;

3) u običnom govoru riječ »dobro«, međutim, odnosi se ne samo na moralno dobro, nego označava nešto prikladno za nekoga ili nešto i vezana je za konkretne objekte i radnje i ima pretežno pragmatično značenje. Dakle, dobro je suviše uzak termin da bi mogao označiti sve vrjednosti.

U stvari, glavni prigovor protiv upotrebe termina vrjednost kao zajedničkog imena za sve druge vrjednosne termine kao što su: istinito, dobro, lijepo, pravično, progresivno, sveto, i njihova suprotna značenja, dolazi od upotrebe termina vrjednost u ekonomiji. Međutim, razlog je sasvim formalne prirode, jer se vrjednost u ekonomiji odnosi na specijalan slučaj vrjednosti uopšte, tj. ekonomske vrjednosti.

Termin vrjednost ima, zaista, vrlo široku upotrebu u nauci, filozofiji i u običnom govoru. Ovdje ćemo spomenuti još samo tri osnovne upotrebe:

1) Vrjednost kao suprotnost nevrjednosti. Radi se o pozitivnim i negativnim vrjednostima, prema kojima zauzimamo stavove za i protiv;

2) Vrjednost kao suprotnost biću; zapravo je to filozofska distinkcija izmedu “Seins i Sollen“, što je u njemačkoj klasičnoj filozofiji strogo razdvojeno na meta fizičkom nivou, a u anglo-američkom logičkom empirizmu na empirističkoj ravni, što se izražava u smislu razlike svjest i potreba, stvarnosti koja posjeduje fakticitet i vrijednosti u kojoj je normativitet;

3) Vrjednost kao činjenica za razliku od vrjednosti kao norme; naime, tu se radi o vrjednostima koje se stvarno uvažavaju u datoj sredini i vremenu, i o vrjednostima i vrjednosnim kriterijima koji bi trebalo da važe;

Vrjednosti se mogu odnositi na sve pozitivne i negativne ljudske stavove.                       

Vrjednost uključuje zanimanje ili zapostavljanje objekata želja, osjećanja zadovoljstva ili bola, korisnosti i nekorisnosti, odobravanje ili neodobravanje. Međutim, ljudi ne samo da prosto imaju vrjednosti koje možemo opisati, nego oni donose i vrjednosne sudove o vrjednostima i stvaraju nove vrjednosti. U stvari, u svakom samosvjesnom izboru i postupku implicite je sadržana pretpostavka o tome šta se smatra za poželjno, a ne samo šta se stvarno želi.

Savremena aksiologija kao i meta-etika konstituiše se kao teorija etičkih termina i stavova, teorija o njihovoj prirodi, značenju, opravdavanju, i to svih fundamentalnih stavova, dok stavovi o posebnim vrstama ponašanja pripadaju primijenjenoj etici. Stav je bitni sadržaj aksiološko-etičkih iskaza i može imati jednu ili više dimenzija značenja:

– kognitivnu;

– ekspresivnu;

–  imperativnu i druge.

Ali, stav se može opisati i kao dispozicija, razlog za djelovanje. Takođe, stav uključuje: izbor, odluku, preporuku, sugestiju, ubjeđivanje i djelovanje. Vrjednosni stav je, dakle, svaki onaj stav koji implicira preferiranje, odobravanje.  Oni su etički i vanetički. U tom smislu i vrjednosni termini bili bi svi oni koji nisu strogo indikativni, koji se ne odnose na iskaze o činjenicama pa npr. takvi su: dobro, lijepo, pravo, sveto, itd.

Riječ “vrjednost“ u običnom govoru se često nebrižno i neprecizno upotrebljava.

U literaturi se najčešće sreće upotreba tog termina u smislu ukazivanja na više kulturne vrijednosti života, za razliku od elementarnih vrijednosti i potreba. Teoretičar vrijednosti i sociolozi kulture se često pitaju šta vrijednost znači, šta je njena suština, ontološki i gnoseološki status vrjednosti uopšte, način opravdavanja vrjednosnih iskaza, zatim koje stvari imaju vrjednost, te šta treba cijeniti kao vrjednost po sebi. Za njega su to odvojena pitanja, na koja mora teorijski da odgovori. Jer, da bismo rekli da je nešto istinski vrjedno, mi moramo znati šta znači vrjednost.

Mnogi filozofi potom i sociolozi pokušali su dati različite odgovore ali je činjenica da nema definitivno utvrđenog značenja prirode pojma vrjednosti, pa je problem definisanja vrjednosti i dalje otvoren za filozofosko-sociološko-esejističke narative.

Autor mr.sci. Miloš Jokić, filozof i sociolog kulture