Kolaboracionizam i evropska kultura

Izdvajamo

• Na polju umjetnosti odjekivaće i poslije rata zajednička zvona visoke pismenosti i kolaboracije, kao velikih spomenika kulture i barbarstva.

Povezani članci

• Enjo ili o upornosti
• Градоначелниче Комшићу, ви сте један бедник
• Šaka puna olovnih plombi
• Jovan Nikolaidis: I AM A MONTENEGRIN WRITER
• Realizovan performans koji tematizuje seksualno nasilje nad ženama u ratu, umjetnice Elme Selman
• Četrnaest godina od smrti anđela: Margita Stefanović princeza naših srca

Foto: FB 

Evropa je, po Ernstu Robertu Curtiusu, oduvijek bila otjelovljena antičko-sredozemno i moderno-zapadnjački. Moderna evropska literatura, po tom nauku, toliko je srasla sa literaturom sredozemne Evrope, kao da se Rajna napaja vodama Tibera. Stefan George osjećao se pripadnikom rimske Germanije i franačkog carstva Loratingije, dok je Gete govorio da je već jednom živio u Hadrijanovom Rimu.

Konstrukcija Evrope, otpočetka je, međutim, skopčana sa jednom selekcijom. Dok govori o Evropi kao utopijskoj zajednici nacija koja će uspostaviti vječni mir, kako pokazuje Edvard Ousselin, čak i Voltaire iz te unije društvenog i kulturnog zajedništva ‘znanstveno’ i rasno izguruje Jevreje, kao omražene oduvijek, iz razloga koji su nadilazili tradicionalnu vjersku netoleranciju:

– Mrzili su ih, piše Voltaire, ne zato što su vjerovali u jednog Boga, već zato što su oni smiješno mrzili druge nacije, jer su bili barbari koji su masakrirali bez sažaljenja svoje poražene neprijatelje, jer je ovaj podli narod, praznovjeran, neuk, bez trgovine i umjetnosti, prezirao naprednije nacije.

Za vrijeme njemačke okupacije Henri Labrou će napraviti antisemitsku knjigu koja se uglavnom sastojala od odlomaka iz Voltaireovih djela, instrumentaliziranih u svrhe koje bi se Voltaire bojao i zamisliti.

Potkopavajući biblijske temelje Voltaire piše da su Jevreji napustili Egipat kao horda lopova, odnijevši sve što su posudili od Egipćana. Taj narod, kaže Voltaire, sada „ustaje protiv svih svojih gospodara; uvijek praznovjeran, uvijek pohlepan za tuđim bogatstvom, uvijek barbarski, puzi kad je poražen i drzak u vremenima prosperiteta”.

Dok su nepopravljivo zaostali Židovi suprotstavljeni osvajačima, razvijajući od tog barbarstva civilizacijsku povijesnu ulogu, “Rimljani, koji su se vremenom civilizirali, proširili su svoju civilizaciju na pobijeđene barbare i postali zakonodavci Zapada”.

Opisujući odnos Rimljana prema Jevrejima, Voltaire navodi da su ih gledali „kao što mi vidimo crnce, kao inferiornu ljudsku vrstu”. Nakon toga će, dodaje Ousselin, predstaviti povijesne odnose Rimljana i Židova kao lekciju; dok su se monoteistički Židovi držali svojih barbarskih praznovjerja, paganski – ali manje fanatični – Rimljani evoluirali su u dominantnu civilizacijsku silu antičkog svijeta.

Konačno, Voltaire je klasično rimsko razdoblje smatrao istinskom europskom tradicijom, dok je Židove i kršćane vidio kao one koji su unijeli strani, orijentalni element koji je trebalo iskorijeniti.

Druga zaostala i ogorčena skupina koju je Voltaire odredio za isključenje bili su Romi: “mala nacija lutalica, prezrena kao Židovi i posvećena drugom obliku pljačke” (Essai sur les moeurs). Dvije transeuropske etničke skupine, poantira Ousselin, bez državljanstva nedvojbeno su kod Voltairea povezane u toj kopči barbarstva i zloće. Potičući i Katarinu II da protjera Turke iz Europe, isto kao što se opredijelio netrpeljivo prema Židovima i Romi, Voltaire na koncu vidi Evropu kao prostor sastavljen od različitih nacionalnosti i kršćanskih sekti koje su postigle međusobnu toleranciju postupnim usvajanjem filozofskih standarda, jasno identificirajući grupe koje se ne mogu istrpiti u toj sredini.

Slično će godinama poslije francuski nacionalistički pisac Moris Barres, koji je ispočetka baštinio evropsku svijest i afinitet ka latinitetu, također brzo prelaziti put od nacionalne determinisanosti do antisemitizma, napominjući da Jevreji nemaju domovinu „ a za nas to znači zemlju i pretke, zemlju naših mrtvih, dok je za njih to mjesto gdje pronalaze najveću dobit”.

Bez prirodne privrženosti bilo kojoj zemlji, Jevreji su bili inherentno skloni igrati na jedan nacionalni interes protiv drugog, u skladu sa svojim potrebama u bilo kojem trenutku. Barrès je, pokazuje Ousselin, stoga bio sklon vjerovati da je “mali Židov”, “izdajica Dreyfus” kriv i zbog svog porijekla: “Da je Dreyfus sposoban za izdaju, može se zaključiti iz njegove rase”.

Karakterizacijom Jevreja kao naroda bez fiksnih korijena predaka i nacije, Barrès ih označava kao krajnje autsajdere u Europi izgrađenoj oko nacionalnih identiteta. Kao najpoznatija transeuropska manjina, Jevreji čine živu kontradikciju s Barrèsovim organskim konceptom društvenog razvoja, prizivajući na taj način užasni bauk iskorijenjenosti.

To će biti jedan od desničarskih impulsa koji će se od Barresa kasnije prenijeti prema autorima kao što su Robert Brasillach i Pierre Drieu la Rochelle, ali specifično i na Louisa-Ferdinanda Célinea, kada taj oblik književnog ultranacionalizma paradoksalno skreće u prešutno prihvaćanje “novog europskog poretka” izgrađenog oko kolaboracije i nacističke Njemačke.

Sve će ih ujediniti zajednička mržnja prema Židovima. Epigoni zagovornika rata protiv Njemačke prije Prvog svjetskog rata, napominje Ousselin, posljedično su krenuli ka saradnji s njemačkim okupatorima tokom Drugoga svjetskog rata, nadilazeći tako svoj ultrapatriotizam kroz ideološko slaganje sa nacističkim kolegama.

Kad govori o orijentalnom, diseminaciji i latinitetu, Ernst Robert Curtius je umnogome pažljiviji, tek nalazeći da se Arapi koji, u isto vrijeme sa Germanima, provaljuju u postantikni svijet ne asimiliraju, jer za razliku od Germana imaju šta da suprotstave kršćanstvu Rimskog carstva. I kad s manje predrasuda od Germana prilaze osvojenoj kulturi, ispočeka uopšte ne fanatični, Arapi se ne latiniziraju, nego Rimljani koje obuhvati arapsko osvajanje postaju Arapima, dok Germani bivaju romanizirani, usvajajući (makar i iskvareni ali i dalje) latinski, okružujući se retorima, juristima i pjesnicima.

Dok piše knjigu o evropskoj književnosti i latinskom srednjovjekovlju Curtius se u to vrijeme javno suočava sa nacističkom cenzurom i čistkom latiniteta iz njemačke kulture, suprotstavljajući se ideologiji narodnjačke (völkisch) književnosti. Insistira da je njemačka kultura sinkretična i nadnacionalna, zasnovana na humanističkim i prosvjetiteljskim idejama koji se osjećaju u latinskom jedinstvu i temeljima kršćanskog Zapada.

Ni Curtius, međutim, neće ostati lišen pogleda na kulturu po biološkim tipologijama, videći nacije kao sastavne konstituente evropske kulture, sklon generalizacijama o njemačkom i francuskom duhu, s prevelikom vjerom u kontinuitete koji okupljaju evropska stilska jedinstvo, čak kad su oni i kršćanski i latinski kao nadnacionalni. Neki kritičari će i godinama kasnije osjećati da i sam Curtius pripada prošlosti koja je nestala.

Spočitavaće mu se i akademski oportunizam budući da će ga Ministarstvo obrazovanja 2. maja 1933. imenovati kao zamjenu Leu Spitzeru, nakon što taj kolega romanista zbog jevrejskog porijekla izgubi posao i emigrira u Istanbul. Ostaće do danas sporenja, da li je Curtiusova vizija nadnacionalne Evrope, iznesena u remek-djelu Evropska književnost i latinski srednjovjekovlje iz 1948., stala na put Himlerovoj ideologiji tvrđave Evrope ili je pak još jedan spontani prilog nacističkoj viziji nove Germanije izgrađena na romantičnom neomedievalizmu? Pitaće se naučnici godinama kasnije, da li je Curtius bio politički naivan da pretpostavi da će njegov ideal evropskog humanizma ostati neokaljan istorijskim okolnostima.

Njegova će knjiga Njemački duh u opasnosti iz 1932. na slovenskom jugu, na desnom krilu, imati izvanrednu recepciju, protumačena kao da Curtius, kako piše beogradska Pravda 1934., traži ideološke osnove poslijeratne Njemačke nastale na etičko-filozofskoj bazi mnogobrojnih njemačkih pisaca, zagovarajući humanizam kao „novu“ ljubav prema otadžbini, ne bi li u doba krize u Evropi narodi konačno izašli iz „pakla“, vrativši se mističnoj prošlosti.

– Iako celi svet smatra da je danas humanizam ozbiljno ugrožen, navodi kritičar pod pseudonimom Danubensis, Curtius ne vjeruje u njegovu smrt, dodjeljući humanizam kao smisao evropske kulture.

– Budući da je socijalno i naučno razviće došlo do svoga vrhunca – interpretira Danubensis dalje u Pravdi – ostaje nam da pretpostavimo jedno društvo u kome nema ni klasne borbe ni borbe oko opstanka, dok je problem socijalan i seksualan rešen. I više nema bolesti, nema robije, nema državnih granica, nema ekonomskih granica, u takvom jednom društvu socijalizam gubi svoj smisao opstanka, kao i pacifizam i nacionalizam, a ljudi iz takvog vremena ne prestaju da rađaju, da žive i umiru.

– Tada će se čovečanstvo okrenuti najpotpunijem i najčistijem arhetipu humanizma – tražiće Vođu koji će mu dati ono što je Dante dobio od Bruneta – kao sredstva i način da se ljudskom životu da sadržaj večnosti. I taj čovek biće ponova upućen da stvori i otkrije humanizam.

– Da bi se u doba današnje njemačke krize u Rajhu i Evropi ponova stvorio humanizam, evropski narodi moraju se vratiti svojoj mističnoj prošlosti, ponovo našavši sami sebe, udubivši se u svoje Ja što znači – naći se, potvrditi, u duhu svome učiniti jedno delo, koje ima značaja istinske ritualnosti, a svaki narod i svaka država treba da nađu svoju novu individualnost – jer su savremene države izgubile svoj današnji smisao, izgubile su svoj sadržaj i svoju individualnost. – Ono što je filozofsko-literarno iznosio kritičar g Kurcijus, poantira taj kritičar Pravde, to je g. Hitler pokušao da ostvari preko svoga nacional-socijalističkog pokreta.

Kako su tumači već istakli, Curtiusov angažman i djelo dolaze u vrijeme borbe između nordijske rasističke ideologije, čiji je reprezent naprimjer Alfred Rosenberg, koji se suprotstavljaju pobornicima neke vrste „helenskog“ nacionalsocijalizma videći u ratu šansu za obnovu klasičnih ideala, protiv pristalica među kojima je Martin Heidegger.

Fašistička konzervativna proslava starog Rima sukobljava se s nacističkom vizijom apsolutne njemačke hegemonije, budući da je predložila nenjemačko kulturno naslijeđe, odnosno grčko-latinsku antiku, kao univerzalno valjanu osnovu za evropsku kulturnu identifikaciju.

Na tom užem planu njemačke kulture, Curtiusove ideje će zvučati apartno, iako nesumnjivo dolazi u vrijeme kada Curtius daje prilog humanističkom žargonu u doba Holokausta, insistiranjem na humanizmu, latinitetu, kontinuitetima u dubinskim slojevima kulture, kao spoju evropske kulture između antiknog svijeta koji propada i zapadnjačkog svijeta koji se izgrađuje. U doba kad su svi kontinuiteti pokidani i kad više ništa ne može ostati, tokom i nakon Drugog svjetskog rata, dok se sve dotadašnje u jeziku raspada, Curtiusova vizija se posebno treba promovirati na zamišljenim odsjecima za evropsku književnost i filologiju, kao prosvjetiteljskim i modernim ustanovama.

Taj humani poduhvat, međutim, samo unekoliko korespondira sa naporom fašista da antiku ne shvate kao puki muzej, kao hram nad kojim se kontemplira, nego kao mitove koji će dati presudan impuls u vrijeme modernističko i potaknuti akciju i izgraditi budućnost, na temelju najhumanijih vrijednosti iz dubokih kulturnih slojeva, kao inspiracija za vrlinu i novu organizaciju snagu. Konkretno, talijanski fašisti će njegovati rimsku tradiciju – kult vođe, centralizovanu državu, hijerarhiju, idealizaciju smrti i velikih podviga.

Korijeni duboko u prošlim vijekovima i tradiciji trebali su pomoći da moderno društvo spasi zapadnu civilizaciju od industrijalizacije, urbanizacije i svega mehaničkog. Dvadesetih i tridesetih godina te će ideje postepeno ulaziti u retorički spektar tadašnje evropske književne desnice, koji će uskoro poslužiti kao zavjesa iza koje će ubrzo biti žrtvovani milioni ljudi.

List Dvadeseti vek u Kraljevini Jugoslaviji je također gradio svijetlu sliku nove njemačke kulture, zasnovano na humanističkom glosariju. Prenoseći tekst A. Ruofa u aprilu 1939., kako navodi O. Milosavljević, koji je glorifikovao odnos nacionalsocijalizma prema kulturi i umjetnosti, posebno ističući značaj nove njemačke arhitekture, taj časopis naglašava da dolazi do preuređenja svih odnosa u državi i da „jedan elementarni pokret“ daje podstrek cjelokupnom kulturnom životu, sa podlogom u spontanom „unutrašnjem stapanju Nemaca“ i njihovom „novom osećanju uzajamne pripadnosti“.

Država je postala nosilac umjetnosti, ona stvara u narodu „smisao za umetnost“, „ceo život teži da postane umetnost“. Izvirući „iz osnovnih narodnih snaga“, pokret je uključio i arhitekturu „ispred svih drugih umetnosti“. Tekst zaključuje da se „Nemačka nalazi u stanju kulturnog pokreta svojstvenog samo nemačkom narodu“.

Nakon što Hitler napravi prvi korak prema svom cilju Velike Njemačke aneksijom Austrije, otputovao je u Rim u grandioznom stilu i s velikom pratnjom i na razgovorima s Duceom oponaša putovanja srednjovjekovnih careva u Italiju. Naslovi u njemačkim novinama govorili su o Novom tevtonskom carstvu, a evocirana je i krunidba vladara srednjovjekovnog carstva koji su se osjećali upraviteljima romano-kršćanskog sustava vjerovanja i kulture.

S druge strane, Mussolini se otpočetka zalaže da prevlada princip „kulturne ekspanzije, ekonomske dominacije, imperijalizam grupa koje imaju volju da žive, da se šire i da vladaju“, neovisno o etničkim granicama. – „Rimski imperij! To je fašistički ideal i princip“,viče Musolini, „ideja nadnarodna je ideja rimska“.

Ta nehotična spletenost riječi visokoparnih sa nacističkim konceptima, te dublje korespondencije između jezika političko-žurnalističkog i formula visoke kulture, vratiće se godinama kasnije kao refreni jednog žargona koji će odavati kolaboraciju svih slojeva evropske kulture u konceptu Novog poretka, među kojima je inter-nacionalni koncept Evrope.

– Ne kao Nijemac, nego kao Evropljanin! – tako se Joseph Goebbels predstavio predstavnicima filmske industrije kontinentalne Evrope okupljenim u velikoj sali zgrade Ministarstva propagande Rajha u Berlinu 21. jula 1941. godine.

Srž ove kampanje, piše Benjamin G. Martin, bio je kontinuirani napor da se preurede međunarodne strukture evropskog kulturnog života, stvarajući rivalsku mrežu institucija i pojedinaca iz cijele Evrope u radikalno desničarskoj međunarodnoj kulturnoj saradnji. Počevši od sredine 1930-ih i ubrzavajući se tokom rata, nacistički lideri su stvorili transnacionalne organizacije za evropske filmske stvaraoce, pisce, kompozitore i druge intelektualce pod njemačkim evropskim carstvom.

Podržani Mussolinijevim i Hitlerovim partnerstvom Osovine, Nijemci i Talijani su uspješno koristili ove institucije da okupe intelektualce i kulturne producente sa cijelog kontinenta oko ultrakonzervativne, nacionalističke vizije evropske kulture baveći se praktičnim interesima i najdubljim vrijednostima nacionalnih elita širom svijeta.

Goebbels će na tim kongresima nove kulture pozivati strane goste da vide svoje nacionalne tradicije kao dio jedinstvenog evropskog nasljeđa koje se mora braniti od svojih kulturno šupljih, ali tehnološki moćnih neevropskih neprijatelja: amerikanizma, boljševizma i (navodno neevropskih) Jevreja.

Novim poretkom Osovine i novom hijerarhijom, nastavlja Martin, cilj je bio disciplinirati haos koji je karakterizirao kulturni život Evrope od Prvog svjetskog rata, unoseći nemir u konzervativce: avangardni stilovi u umjetnosti, muzici i književnosti odbacivali su starostavne standarde ukusa. Popularna kultura u nastajanju poslala je holivudske filmove i džez plesove u mladu Evropu, preferirajući hirove mode nad ukorijenjenošću tradicije.

U ruhu novog evropskog kulturnog poretka – predstavljen je integrirani, zaštićeni evropski prostor u kojem su nacionalne kulture, očišćene od Židova i ujedinjene od strane svojih država, mogle cvjetati na način prihvatljiv konzervativnim elitama.

Tako je, naprimjer, njemačka štampa slavila Venecijanski festival 1941. godine kao već značajan pomak s američkog na evropsko razumijevanje kinematografije, historijsku tranziciju „od robe do umjetničkog djela“. Time je građena vizija evropske kinematografije kao umjetničkog kina, koja izražava višu, kulturniju prirodu same Evrope, nasuprot američke kulture koja je površna, banalna, neukusna a i iznad svega orijentisana na masovnost, dok je evropski udio tu bio sofisticiran, dubok, motivisan idealističkim a ne komercijalnim vrijednostima, ukorijenjen u starim i bogatim nacionalnim tradicijama.

Budući još od tridesetih godina oslabljenog uticaja, književna hegemonija Pariza je ušla u krizu, taj kosmopolitizam ugušen oštrim nacionalizmom decenije, a ta zvijezda pada zajedno s političkim i ekonomskim liberalizmom s kojim je bila povezana. Njegov otvoreno elitistički naglasak, kaže Martin, na komunikaciji među urbanim intelektualcima išao je mimo velikih popularnih mobilizacija – prepunih plesnih dvorana, stranačkih skupova i generalnih štrajkova – koje su karakterizirale 1930-e stimulirajući umove intelektualaca s lijeve i desne strane.

Fokus sa modernizma skidaće se i na ljevici i na desnici kad se krene ka novom zagrljaju sa realizmom iz 1930-ih. Sve te promjene su omogućile da kritičari nove vizije evropske književnosti lakše dođu do izražaja, konačno otvarajući konzervativcima priliku da se odupru (avangardnoj) književnoj skali utvrđenoj u Parizu.

Odbacivši koncept „međunarodne“ književne unije, sa globalnim i lijevo-demokratskim implikacijama, Goebbelsovi agenti su – poantira Martin – ustanovili tijelo za evropsku književnost, ukorijenjenu u geografskim i rasističkim specifičnostima, autarkičnu, hijerarhijsku, koja bi se mogle definirati protiv neevropskih neprijatelja i na taj način poslužiti kao orijentir za ultranacionaliste, kao antidemokratska vizija kulture.

Dok je Evropa humanističkog intelektualca poput Paula Valéryja bila nematerijalno duhovno naslijeđe, „odvojena od svog izvornog prostora, zapravo od bilo kojeg prostora“, Evropa na koju se pozivao nacizam u vrijeme rata bila je, tvrdi Victor Klemperer, potpuno prostorna i obični materijal.

Idealizam nije napuštao liberalno-demokratske intelektualce, što se osjećalo i usred rata u tome kako je odzvonila riječ „Evropa!“, koju je naglasio Thomas Mann u radio emisiji njemačkim slušaocima iz augusta 1942. godine. Uprljavši svaku stvar koju je dotakao, nacional-socijalizam – upozorava Mann – sada je “zaista bio spreman da nam pokvari čak i ideju ‘Evrope'”, zagađujući i narušavajući ovu ideju “kao niko drugi”.

Za naciste je bilo posebno odvratno govoriti o Evropi, izjavio je Mann, jer je njihov „novi poredak“ izražavao suprotno od pravog značenja Evrope, koje je „u srcima najboljih bila ideja slobode, časti nacija, simpatija i ljudske saradnje.” Mannova vizija Evrope gradila se na širim idejama o humanim vrijednostima za koje većina i tada misli da su inherentne kulturi, kao što se italijansko-njemački kulturni sporazum iz 1938. otkriva kao „sporazum protiv kulture“.

Stvari, međutim, nisu jednostavne, kao mrak protiv svjetla, još manje da su pale s neba. Simpatizirajući u tekstovima i pisca Hansa Friedrich Bluncka, koji će postati prvi predsjednik komiteta za literaturu 1933. u Rajhu, Thomas Mann isprva također pokazuje naklonost prema djelima pobornika drugačije Evrope. Upravo je Blunck mitologizirao Sveto Rimsko Carstvo kao period u kojoj su njemačka kultura i vjerski autoritet ujedinili Evropu, zagovarajući panevropsku „federaciju“ sa sjedištem u Njemačkoj.

Ta bi Federacija imala svoje ima korijene u Schleswig-Holsteinu i prethodit će joj, u idealnom slučaju, prirodna unija “germanskih” država, poput Njemačke, Engleske i skandinavskih zemalja. Evropi je, prema Bluncku, potrebna ta ujedinjujuća snaga germanskih naroda, kao odlučujuće dostignuće naše rase.

Određeni antisemitizam, primjećuju istraživači, nikada nije bio ograničen na nacionalno-konzervativne i völkisch pisce. Biografi prenose da je i Thomas Mann više puta iznio slične stavove, pogotovo nakon što su nacisti preuzeli vlast, čak sugerirajujući da bi „reakcija protiv jevrejstva bila prihvatljiva, da nije bilo ‘glupe sklonosti Nijemaca’ da ga lično primjenjuju na terenu.”

Thomas Mann je 1933. godine, kako se dobro zna, napustio Njemačku i na kraju je javno osudio nacistički antisemitizam, dok većina nacionalno-konzervativnih pisaca nije, što Manna nedvosmisleno udaljava od te desničarske grupe umjetnika.

U emigraciji će, osim toga, usvojiti etički program i umjetniku dodijeliti širu ulogu u društvu, vjerujući da i on mora da odredi svoj stav prema svemu što ga okružuje i da podjednako uzima učešća u umjetničkom i u kulturno-političkom radu svog naroda. Nedvosmisleno će osuditi i rat, ali i otvoreno istupiti „protiv latinske kulture a za Rusiju“, sa čijom kulturom Njemačka, po Mannu, ima više srodnosti.

Kritičari će primijetiti da evropejac Thomas Mann ispovijeda „geteovsko, vajmarsko“ načelo o misiji Nijemaca da kroz „čovečansku kulturu i kroz evropstvo“ priđu nijemstvu i pronađu mjesto u čovječanskoj kulturnoj zajednici.  Prvu sedmicu njemačke knjige nacisti su također organizovali u Weimaru, samo što Goebbels tu govori o drevnom kulturnom naslijeđu koje brane evropske najsuperiornije nacije, a grupa stranih pisaca pozirala je ispred čuvenih statua Goethea i Schillera.

Spletenost kulturnog i humanističkog krasnoslova o Evropi sa nacističkim žargonom, osjetiće 1934. Marko Ristić, pišući u Danasu o Razgovorima o budućnosti kulture koji su održani od trećeg do sedmog maja 1933. g. u Madridu, u kojima je učestvovalo dvadeset i dva intelektualca, naučnika, književnika, umjetnika iz raznih zemalja. Konferencija je na kraju dala deklaraciju koja je istakla važne saglasnosti: »Budućnost civilizacije zavisi od održanja mira kao i od organizacije čovečanstva kao moralnog i pravnog jedinstva».

Nimalo oduševljen tim humanim vrijednostima, Ristić će to obično fraziranje spočitati upravo Paulu Valeryiju, koji je početkom 1919. godine stajao u najbližem dodiru sa mladićima koji su te godine pokrenuli veliku parisku dadaističku galamu, sarađujući u prvom broju njihovog časopisa Littérature.

Poslije se njegova povijest krenula odigravati u jednom zatvorenom intelektualnom i poetskom laboratorijumu koji ubrzo – objašnjava Ristić – postaje privlačan stožer za književne snobove, glavna atrakcija za literarne salone i čajanke, čineći od Valeryja prvorazredni mamac za bibliofile, idola plavih čarapa, najlepši ukras za otmene večere, odličan espap za luksuzna izdanja, skupocenu etiketu za predgovore, siguran papir na književnoj berzi, dragulj za izdavačke špekulacije, neizbežnog počasnog člana svih mogućih komiteta itd.

Konačan rezultat će biti taj da se Valery 1933. godine na skupu za odbranu kulture okupi i sa evropskim grofom Hermannom Keyserling. To je otprilike kao da je to sam Hitler, kažu polemičari koje prenosi Ristić, sa tom razlikom što je Hitler, bez sumnje, darovitiji od grofa Keyserlinga, pokazujući izvjesnu vještinu u onome što radi, dok grof Keyserling čitavog života radi jednu stvar o kojoj nema pojma: piše.

– Mi Valeryja nećemo, dodaju polemički u Danasu, ovdje optuživati što je reakcionaran pošto je i sam G. Paul Valéry konservativac i klasičar. Mi mu nećemo prebacivati ni to što ga izvesni nacisti smatraju za svog proroka: oni su istu ulogu pripisali, sa vrlo malo razloga, i samom Nietzscheu. Ali je neosporno da novi srednji vek protiv koga g. Paul Valéry polazi u rat nema boljeg predstavnika ili pre bolje karikature od toga mistifikatora koji hoće sebi da da aureolu proroka i koji, oboleo od hroničnog katara reči, ne prestaje da izliva na svet svoje gluposti…

Na jednoj fotografiji u listu L’Illustration, u društvu sa Valéryem, kao predstavnik Mađarske, stoji i grof Paul Teleki koji učestvuje u međunarodnoj saradnji, naprimjer u birou za nacionalsocijalističku propagandu kneza de Rohana, kao otac mađarskog rasizma u kratkim hlačama na svetskom kongresu boyscouta. Na Valeryjevom skupu, navode dalje u Danasu, čuju se i fašističke parole matematičara Severija, koji je ustao u odbranu nacionalne kuture.

Severi tvrdi da čak ni nauka nije bez nacionalnih obilježja, a tu lebdi i hitlerovska izjava njemačkog delegata H. Pindera, koji smatra da »nisu talenti ti kojih danas nema. Nedostaje osećanje kadro da nas veže, ono što je u srednjem veku bila čvrsto položena religija. Kulturu koju želimo ne može nam dati neko nejasno internacionalizovano čovečanstvo, nju nam mogu dati samo one žive grupe koje nazivamo nacijama.«

To da su neke stvari zvone prazninom, u sudaru sa olovnom političkom stvarnošću, kada je u pitanju visoka evropska kultura, naglasio je još i ranije i Krleža opisujući Mannovu posjetu Parizu iz 1927., pobrojavajući sve aktivnosti svih tih njemačkih literata koji putuju u pobjednički Pariz i govore o »vječnim idejama ljepote«, o »pjesničkoj magiji, što poput mostova spaja duše zaraćenih naroda«,.

Tu se onda govori i o prosvijećenoj diktaturi, o romantici punoj regenerativno-revolucionarnog smisla, o istinitosti i rezigniranoj melankoliji pomirenja, dok „u pozadini gospoda industrijalni magnati fabriciraju nove tankove, nove baterije, strojeve za otrovne plinove, i naoružavanje na jednoj i na drugoj obali Rajne napreduje paklenim tempom“.

Taj kratki spoj najhumanijih evropskih tekovina i nacističke politike, na licu mjesta, osjeća se i u tome kako Srpski književni glasnik tematizira XI КONGRES PEN klubova održan u Dubrovniku 1933., na kojem se glavno pitanje odnosi na progon književnika i naučnika, uništenje knjiga na osnovu rasnih i političkih motiva u Njemačkoj.

Iz pera srpskog avangardiste Svetislava Stefanovića pokazaće se veliko poštovanje prema njemačkim delegatima koji su „u svojoj izuzetno teškoj situaciji pokazivali mnogo hrabre dobre volje: oni su, posle duže diskusije i otpora, prihvatili Кenbijevu rezoluciju koja ne samo afirmira principe Pen-kluba nego u svom naknadnom vrlo važnom dodatku, ustanovljava i sankcije za obavezno ispunjavanje tih principa od strane pojedinih centara“.

Nesumnjivo je, poantira Stefanović, da je „sa dubrovačkog kongresa Pen-kluba prošao i našom zemljom i celim svetom jedan dah boljeg, hrabrijeg, čistijeg i nadasve, slobodnog života. Naša zemlja i naš narod prikazali su se sa puno časti pred vodećim duhovima Evrope i celog sveta, i dali svoj častan udeo u duhovnom stremljenju čovečanstva“.

Taj avangardni pjesnik koji promiče ekumenski duh sa internacionalnog druženja evropskih literata, biće isti onaj Stefanović koji će te ili sljedeće godine pisati da su Jugosloveni po „krvnom indeksu“ arijevskom tipu bliži „od nekih koji bi nas rado hteli da strpaju u neku inferiornu rasu“, i da „ne praveći se silom superiornim“, Jugosloveni moraju biti svjesni da pripadaju grupi naroda evropskog tipa, da se trude da ostanu u tom tipu i da ga očuvaju što čistijim.

Godine 1935. podržaće u skladu sa duhovnim i čovječanstvenim stremnjama spaljivanje knjiga u Njemačkoj navodeći nekoliko citata iz tih djela, razumijevajući „revolt nemačkih studenata“ jer „oganj revolucije pročišćuje duhovnu atmosferu“ od tog „moralnog gada i smrada, kakvom ju je ispunjavala ovakva literatura i ovakva nauka, osobito raznih seksologa“. Biće to – kaže – posljednji čas da se „i kod nas“ neko pozabavi ciljevima takve literature i nauke, „koja se, prognana iz Nemačke, podmuklo i vešto pokušava da plasira“ pod maskom „slobode, lažnog modernizma i falsifikovanih socijalnih stremljenja“.

Poslije te kolaboracije internacionalnog žargona o ujedinjenju Evrope sa nacističkim novim kulturnim poretkom, visoke fraze o prekograničnoj saradnji naroda, o interkulturnom pletenju, humanističkoj razmjeni, poboljšanju društva i unapređenju života, što će se sve uskoro raspršiti u vazdušnim grobnicama u Auschwitzu, neće više zvučati kao nekad; u najmanju ruku, sklone preispitivanju, zvoniće poslije prazninom. Neki avangardisti će se godinama poslije pitati da li je išta ostalo od riječi kao što su kultura, emancipacija, poezija.

Onda će se vremenom to zaboraviti. Izgledaće i kao čudo i lakirovka, kad se evropska kultura na nekim novim osnovama oporavi i obnovi poslije Holokausta, ako doista opet postoji. Biće opet moguće komunicirati i kreirati mimo i preko slanja 6 miliona ljudi u prah i pepeo, kroz dimnjake i u rijeke, što je svjedoke pred tim nezamislivim užasom radije privelo tišini i neizrecivom.

Valjalo je opet normalno stvarati iza straha pred nečim što je gore od smrti, poslije te Bartolomejske noći koja je trajala 12 godina. Humane vrijednosti morale su lijepo opet da kolaju u evropskom kontekstu, kao da se ništa nije dogodilo. Duhovna evropska jedinstva i čast naroda, čovječanstvena stremljenja, iza kojih su izopćeni i poubijani cijeli narodi, postaće faktori u najljepšim tkanjima civilizacijskih dostignuća.

U jeziku, međutim, ništa nije vodilo do ohrabrujućih zaključaka. Godinama poslije sumnja će odjekivati u retorici šutnje kod Becketta i Celana. Ta bliskost humanističkog rada sa barbarskim novim poretkom osjećat će se i kulturnom životu, kad se stvari počnu rasplitati. Mnogi njemački i talijanski kulturni poslenici, kako pobrojava Martin, vratili su se brzo na pozicije kulturnih organizacija, napravivši gladak prijelaz na međunarodni poredak poslijeratnog Zapada predvođen Amerikancima.

Nicola de Pirro, koji se borio u Berlinu 1942. da potvrdi vodeću ulogu Italije kada je Stalno vijeće za međunarodnu suradnju među skladateljima pretvoreno u državnu nacifašističku instituciju, imenovan je glavnim tajnikom za zabavu (Segretario generale dello spettacolo) u vladi demokršćana Alcidea De Gasperija 1948.

Eitel Monaco, koji je nadgledao kinematografsku suradnju s Međunarodnom filmskom komorom kao šef talijanske glavne uprave za kinematografiju, bio je predsjednik talijanskog poslijeratnog kino udruženja ANICA od 1944. do 1971., koristeći svoj položaj za promicanje paneuropske suradnje.

Karl Schweig iz njemačkog središnjeg konferencijskog ureda, koji je potaknuo nacističko preuzimanje Unije međunarodnih udruga, podijelio je svoja iskustva u priručniku iz 1957. pod naslovom Kako se organizirati međunarodnu konferenciju? koju je njujorški izdavač objavio u engleskom prijevodu 1966.

Günther Schwarz, koji je maltretirao čelnike europske filmske industrije da slijede pravila Međunarodne filmske komore tokom rata, nakon 1945. služio je kao predstavnik Njemačke u Međunarodnoj federaciji filmskih proizvođača (FIAPF). Tamo je odigrao vodeću ulogu u međunarodnom priznanju Berlinskog filmskog festivala naglašavajući njegov “demokratski” karakter i predstavljajući ga kao sadržajan festival, za razliku od praznog glamura Venecije i Cannesa.

Dirigenti koji su utkali svoje talente u nacističku europsku samoprezentaciju, poput Karla Böhma, Wilhelma Furtwänglera i Herberta von Karajana, poslije rata su zauzeli vodeća mjesta u europskom svijetu klasične glazbe. Nacistički kolaboracionistički kompozitor Werner Egk bio je suosnivač 1954. i prvi predsjednik oživljene Njemačke Udruženje skladatelja (Deutscher Komponistenverband) i predsjednik njemačkog društva za prava skladatelja GEMA.

Georg Roeber, njemački pravnik koji je nadgledao ratnu suradnju između Međunarodne pravne komore i Međunarodne filmske komore, bio je urednik njemačkog časopisa za filmsko i medijsko autorsko pravo (UFITA) od njegovog ponovnog osnivanja 1954. do svog umirovljenja 1989.

Goffedo Petrassi, koji je protjerao Jevreje iz venecijanske operne kuće La Fenice i služio u Stalnom nacifikacijskom komitetu tokom rata, 1954. postao je predsjednikom liberalnog Stalnog vijeća i Međunarodnog društva za suvremenu glazbu.

Arvi Kivimaa, finski dramatičar koji je očajavao zbog međuratne europske kulturne dekadencije i predstavljao Finsku u nacističkoj Europskoj uniji pisaca, služio je 1960-ih kao predsjednik UNESCO-ovog Svjetskog programa za hranu gdje je pomogao u stvaranju Svjetskog dana hranitelja.

“Riječ Europa”, primijetio je Jean-Paul Sartre 1947., pronosi “zvuk čizama nacističke Njemačke” i “miris ropstva i germanizma”. Ta će se riječ, umivena, na polju kulture uskoro vratiti opet kao zalog humanog ujedinjenja i razmjene dobara među narodima, kao evropskim legitimnim predstavnicima.

Na polju umjetnosti odjekivaće i poslije rata zajednička zvona visoke pismenosti i kolaboracije, kao velikih spomenika kulture i barbarstva.